Bu ders, TYT coğrafya kampının 22. ve 10. sınıf coğrafya kampının 4. gününde Türkiye'deki iç kuvvetler konusunu ele almaktadır. Konu, Epirojenez, Orojenez, Volkanizma ve Depremler başlıkları altında incelenmiştir.
1. Soru Bankası ve Test Çözüm Sistemi 2. Epirojenez (Kıta Oluşumu) ve Türkiye'deki Örnekleri 3. Orojenez (Dağ Oluşumu) ve Türkiye'deki Dağlar 4. Volkanizma ve Türkiye'deki Volkanik Araziler 5. Depremler ve Türkiye'deki Fay Hatları
Dersin başında, yeni çıkan soru bankasının nasıl kullanılacağı açıklanmıştır.
Yeşil ve Mavi Testler: Kavrama ve pekiştirme için kamp süresince çözülmelidir.
Kırmızı Simülasyon Testleri: Ocak tatilinde genel tekrar amaçlı çözülmelidir.
Kitap Sonu Genel Tekrar Testleri: Sınavdan bir ay önce çözülerek konuların tamamen pekiştirilmesi sağlanır.
<tip>Konuların unutulmaması için bu üç aşamalı çözüm stratejisine uyulması önerilmektedir.</tip>
<common-mistake>Kırmızı testleri (simülasyon testlerini) kamp esnasında çözmek yerine, Ocak tatilindeki tekrar kampına saklamalısınız. Bu, bilgilerin akılda kalıcılığını artıracaktır.</common-mistake>
Kitabın Trendyol yerine bkmkitap.com'dan "CK" kodu ile indirimli alınması tavsiye edilmiştir.
Epirojenez, geniş kara kütlelerinin yavaşça yükselip alçalmasıdır. Türkiye'deki epirojenik hareketlere örnekler:
Anadolu Yarımadası'nın Yükselmesi: Aşınma ile hafifleyen Anadolu kütlesi yükselirken, deniz gerilemesi (regresyon) görülür.
Karadeniz ve Akdeniz Çanakları'nın Çökmesi: Anadolu'dan taşınan malzemelerin birikmesiyle ağırlaşan bu çanaklar çöker.
Çukurova ve Ergene Havzaları'nın Çökmesi: Çevreden gelen alüvyonlarla dolup ağırlaşan havzalar çökerek denizin ilerlemesine (transgresyon) yol açar.
Toros ve Kuzey Anadolu Dağları'nın Yükselmesi: Benzer şekilde, üzerindeki malzemenin aşınıp taşınması dağların hafifleyerek yükselmesini sağlar.
Ege Denizi ile İstanbul ve Çanakkale Boğazları'nın Oluşumu: Transgresyon faaliyetleri sonucunda denizlerin ilerlemesiyle oluşmuşlardır.
Türkiye'deki dağlar iki ana orojenik yapıya sahiptir:
Kıvrım Dağları: Kuzey Anadolu ve Toros Dağları gibi kuşaklarda, yan basınçlarla oluşan yumuşak arazilerdeki antiklinal (dağ) ve senklinal (vadi) yapılarıdır.
Kırık Dağları: Ege Bölgesi'nde yaygın olan, sert kütlelerin kırılmasıyla oluşan horst (yüksek blok) ve graben (çökmüş blok) yapılarıdır.
<example>Ege'deki Kazdağları, Madra, Yunt, Bozdağlar, Aydın Dağları, Menteşe Dağları kırık dağlara; Kuzey Anadolu Dağları ve Toros Dağları ise kıvrım dağlarına örnektir.</example>
Türkiye'deki volkanik dağlar ve araziler:
Volkanik Dağlar: Kula, Erciyes, Hasan, Karacadağ, Karadağ, Melendiz, Nemrut, Süphan, Tendürek, Ağrı gibi dağlar volkanik kökenlidir ve volkanik kayaçlar bakımından zengindir.
Volkanik Araziler: Erzurum-Kars Platosu (volkanik lav platosu), İç Anadolu Bölgesi (Kapadokya ve çevresi), Batı Ege'nin bazı kesimleri ve Ankara'nın kuzeyinde volkanik arazilere rastlanır.
<example>Obsidyen gibi volkanik kayaçların bulunabileceği yerler bu bölgelerdir.</example>
Türkiye'de başlıca üç tür deprem görülür:
Volkanik Depremler: Aktif volkan bulunmadığı için ülkemizde yaygın değildir.
Çöküntü Depremleri: Karstik arazilerde (örn. Toros Dağları ve Antalya çevresi) mağara tavanlarının çökmesiyle oluşabilir.
Tektonik Depremler: Türkiye'deki en yaygın ve yıkıcı deprem türüdür. Üç ana fay hattı bulunur:
Kuzey Anadolu Fay Hattı (KAF): Marmara Denizi'nden Doğu Anadolu'ya uzanır.
Doğu Anadolu Fay Hattı (DAF): Doğu Anadolu Bölgesi'nde yer alır.
Batı Anadolu Fay Hattı (BAF): Ege Bölgesi'nde etkilidir.
<common-mistake>Deprem riskinin az olduğu bölgeler genellikle yanlış değerlendirilir. Edirne-Kırklareli çevresi, Doğu Karadeniz (Trabzon, Rize) ve İç Anadolu'nun Karaman-Konya gibi merkezi bölgeleri, deprem riskinin nispeten düşük (4. ve 5. derece) olduğu alanlardır ve nükleer santral gibi stratejik yapıların inşası için tercih edilmektedir.</common-mistake>
Marmara Bölgesi çevresi ise aynı zamanda tsunami riski taşıyan bir alandır. Kendi yaşadığınız bölgenin deprem risk derecesini bilmek ve önlem almak önemlidir.
Türkiye, jeolojik geçmişi boyunca özellikle İç Kuvvetler'in etkisiyle şekillenmiş bir coğrafyaya sahiptir. İç kuvvetler, gücünü yerin çekirdeğindeki sıcaklıktan ve üstündeki manto tabakasının (magma) kaynamasından alan, konveksiyonel akıntılarla yer kabuğundaki levhaları hareket ettiren kuvvetlerdir. Bu kuvvetler, kıta oluşumu (epirojenez), dağ oluşumu (orojenez), volkanizma ve depremler şeklinde kendini gösterir.
Epirojenez, geniş kara kütlelerinin, yani kıtaların, alçalması veya yükselmesi olayıdır. Bu hareketler genellikle çok yavaş gerçekleşir ve binlerce hatta milyonlarca yıl sürer.
Türkiye'nin oluşumunda Tersiyer döneminde levha hareketleri sonucu Anadolu'nun gün yüzüne çıkması, epirojenik faaliyetlerle ilişkilidir. Daha sonra zamanla aşınma ve tekrar yükselme faaliyetleri yaşanmıştır.
1. Anadolu Yarımadası'nın Yükselmesi:
Anadolu Yarımadası, üzerinde bulunan dağlık ve engebeli yapı nedeniyle sürekli aşınım faaliyetlerine maruz kalır. Aşınan topraklar Karadeniz ve Akdeniz gibi deniz çanaklarına taşınır. Anadolu'dan sürekli kütle ayrılması, kütlenin hafiflemesine ve dolayısıyla yavaş yavaş yükselmesine neden olur. Bu yükselme sonucunda denizler geriler.
<example>Deniz gerilemesi, kıta oluşumundaki regresyon faaliyeti olarak adlandırılır. R harfinden aklınızda kalabilir.</example>
2. Karadeniz ve Akdeniz Çanaklarının Çökmesi:
Anadolu'dan taşınan alüvyonlar ve diğer toprak parçaları Karadeniz ve Akdeniz çanaklarına yığılır. Bu birikim, çanakların üzerindeki ağırlığı artırarak çökmesine yol açar.
3. Çukurova ve Ergene Havzası'nın Çökmesi:
Seyhan ve Ceyhan nehirleri gibi akarsular, çevreden taşıdıkları alüvyonları Çukurova Deltası'na yığar. Benzer şekilde Ergene Havzası da çevreden gelen materyallerle ağırlaşır. Bu yoğun malzeme birikimi, bölgenin ağırlaşarak çökmesine neden olur. Kıtasal çökmenin olduğu bu durumda deniz ilerler.
<example>Deniz ilerlemesi, kıta oluşumundaki transgresyon faaliyeti olarak adlandırılır.</example>
4. Toros ve Kuzey Anadolu Dağları'nın Her Yıl Birkaç Milimetre Yükselmesi:
Tıpkı Anadolu Yarımadası'nın genel yükselişi gibi, bu dağ sıraları da üzerlerindeki materyallerin aşınma ve taşınma ile uzaklaşması sonucu hafifleyerek yavaş yavaş yükselme eğilimindedir.
5. Ege Denizi, İstanbul ve Çanakkale Boğazlarının Oluşması:
Akdeniz sularının Ege'yi basması, Ege'den Marmara'ya ilerlemesi ve sonrasında boğazları doldurarak Karadeniz ile birleşmesi, kıtasal hareketler sonucu denizlerin ilerlemesi yani transgresyon faaliyetinin bir sonucudur.
<tip>Epirojenik hareketler, kıtasal boyutta yavaş ve uzun süreli yükselme veya alçalma hareketleridir. Kısa mesafeli veya ani yükselme/alçalmalarla karıştırılmamalıdır.</tip>
Orojenes, yer kabuğundaki levhaların birbirine yaklaşması ve çarpışması sonucunda tortul tabakaların sıkışarak kıvrılması veya kırılmasıyla dağ sıralarının oluşmasıdır.
Türkiye'deki dağlar genellikle iki ana gruba ayrılır:
1. Kıvrım Dağları:
Yumuşak ve esnek tortul tabakaların yan basınçlarla sıkışarak kıvrılmasıyla oluşurlar. En yüksek kısımlarına antiklinaller, en alçak kısımlarına ise senklinaller denir.
Kuzey Anadolu Dağları: Karadeniz boyunca uzanan bu dağlar, kuzeyden gelen sıkıştırma hareketleri sonucu oluşmuştur.
Toros Dağları: Akdeniz kıyısı boyunca uzanan bu dağlar da güneyden gelen sıkıştırma hareketleri ile oluşmuştur.
<tip>Şu an için Türkiye'deki dağların isimlerini ezberlemeye çalışmayın. 5-6 video sonra Türkiye fiziki coğrafyasında tüm dağları ayrıntılı olarak işleyeceğiz. Burada önemli olan, kıvrım ve kırık dağların nerede yoğunlaştığını anlamaktır.</tip>
2. Kırık Dağları (Horst ve Graben):
Sert ve katı yer kabuğu tabakalarının yan basınçlarla sıkışması sonucunda kırılarak yükselen ve alçalan bloklar şeklinde oluşurlar. Yükselen bloklara horst, alçalan bloklara ise graben denir.
Ege Bölgesi Dağları: Ege Bölgesi'nde Kaçkar, Bozdağlar, Aydın Dağları ve Menteşe Dağları gibi dağlar kırık dağ yapılarına örnektir. Ege Denizi'nin girintili çıkıntılı kıyı şeridi de bu kırıklı yapının bir sonucudur.
<common-mistake>Kıvrım ve kırık dağların yerlerini karıştırmamak önemlidir. Genellikle Türkiye'nin batısındaki Ege Bölgesi kırık dağlarla, kuzey ve güney bölgeleri ise kıvrım dağlarıyla karakterizedir.</common-mistake>
Volkanizma, yerin derinliklerindeki magmanın yer kabuğundaki çatlaklardan yüzeye çıkarak püskürmesi ve çeşitli volkanik şekilleri oluşturması olayıdır.
Türkiye'deki volkanik dağların çoğu aktif değildir ve üçüncü jeolojik zamanda oluşmuşlardır. Volkanik arazi varlığı, ülkemizin iç kuvvetler açısından ne kadar dinamik bir bölge olduğunu gösterir.
İç Anadolu Bölgesi: Erciyes, Hasan Dağı, Karacadağ (Konya-Karaman), Karadağ, Melendiz gibi volkanik dağlar burada bulunur. Kapadokya'nın kendine özgü coğrafi şekilleri de volkanik tüflerin aşınmasıyla oluşmuştur.
Doğu Anadolu Bölgesi: Nemrut, Süphan, Tendürek, Ağrı Dağı gibi dağlar, genç volkanik dağlardır.
Güneydoğu Anadolu Bölgesi: Diyarbakır çevresindeki Karacadağ.
Batı Anadolu Bölgesi: Kula Volkanları (Manisa), Türkiye'nin en genç volkanik arazisidir ve birçok volkan konisine ev sahipliği yapar.
Volkanik arazilerin yoğunlaştığı yerler:
Erzurum-Kars Platosu: Bu bölge, volkanik lav platolarının en belirgin örneklerindendir.
İç Anadolu Bölgesi: Özellikle Kapadokya çevresi ve yukarıda bahsedilen volkanik dağların etekleri.
Batı Ege: Kula volkanları ve çevresindeki alanlar.
Ankara'nın kuzey kesimleri: Bazı küçük volkanik oluşumlar.
<example>Eğer bir kayaç sorusuyla karşılaşırsanız ve Obsidyen (volkanik cam) gibi volkanik kayaçlar arıyorsanız, bu bölgelerde bulunabileceğini unutmayın. Örneğin, Karadeniz kıyısında veya Güney Anadolu'nun batısında obsidyen aramanız pek mantıklı olmaz.</example>
Deprem, yer kabuğundaki aniden meydana gelen sarsıntıdır. Türkiye, aktif fay hatları üzerinde yer aldığından deprem riski yüksek bir ülkedir.
1. Volkanik Depremler:
Aktif volkanların patlaması veya gaz çıkışları sırasında meydana gelen depremlerdir. Ülkemizde aktif volkan bulunmadığı için volkanik depremlere rastlanmaz.
2. Çöküntü Depremleri:
Karstik arazilerde (kireçtaşı gibi kolay çözünebilen kayaların bulunduğu yerler) yeraltı mağaralarının tavanlarının çökmesiyle oluşan küçük çaplı depremlerdir. Etki alanları sınırlıdır.
<example>Türkiye'de özellikle Akdeniz Bölgesi'nde, Toros Dağları'nda ve Antalya gibi karstik yapıların yaygın olduğu kesimlerde çöküntü depremlerine rastlanabilir.</example>
3. Tektonik Depremler:
Yer kabuğundaki levha hareketleri ve fay hatlarında meydana gelen kırılmalar sonucu oluşan depremlerdir. Yıkıcı etkileri olabilir ve geniş alanları etkileyebilirler. Türkiye'de en sık görülen ve en tehlikeli deprem türüdür.
Türkiye, Alp-Himalaya Deprem Kuşağı üzerinde yer alır ve üç büyük fay hattına sahiptir:
Kuzey Anadolu Fay Hattı (KAF): Marmara Denizi'nden başlayıp Kuzey Anadolu boyunca uzanarak Doğu Anadolu'ya kadar devam eder. Türkiye'nin en aktif fay hatlarından biridir.
Doğu Anadolu Fay Hattı (DAF): Doğu Anadolu Bölgesi'nden başlayıp güneybatıya doğru uzanır.
Batı Anadolu Fay Hattı (BAF): Ege Bölgesi'nde birçok irili ufaklı fay hattından oluşur ve graben alanlarını belirler.
Türkiye'nin bazı bölgeleri tektonik deprem riskinin nispeten daha az olduğu yerlerdir (4. ve 5. derece deprem bölgeleri):
Marmara Bölgesi'nin Kuzeybatısı: Edirne ve Kırklareli çevresi.
Karadeniz Bölgesi'nin Doğusu: Trabzon ve Rize gibi illerin kıyı kesimleri.
İç Anadolu Bölgesi'nin Güneydoğusu: Karaman ve çevresi.
Mersin ve Sinop Çevresi: Özellikle nükleer santrallerin kurulduğu veya planlandığı bu bölgeler, deprem riskinin az olması nedeniyle tercih edilmektedir.
<tip>Kendi yaşadığınız bölgenin deprem risk derecesini bilmek ve buna göre önlemler almak hayati önem taşır. Deprem haritaları, bu konuda size bilgi sağlayabilir.</tip>
<common-mistake>Deprem fay hatlarından uzak olmak, hiçbir deprem hissetmeyeceğiniz anlamına gelmez. Çok güçlü bir deprem, fay hattından uzak bölgelerde bile hissedilebilir, ancak bu bölgeler depremin merkezi olamaz ve yıkıcı etkisi daha az hissedilir.</common-mistate>
<tip>Marmara çevresinde beklenen büyük İstanbul depremiyle birlikte tsunami riski de bulunmaktadır. Fay hattı kaynaklı büyük depremler, deniz altında da gerçekleşirse tsunami oluşturabilir.</tip>