Türk İslam tarihi, Türklerin İslamiyet'i kabul etme süreci, bu dinin yayılmasındaki ve korunmasındaki rolleri ile iki kültürü bir araya getiren devlet ve uygarlıkları kapsar. Bu konu, özellikle KPSS gibi sınavlarda siyasi tarih (Karahanlı, Gazneli, Selçuklu) ve kültür-uygarlık olmak üzere iki temel alandan sorularla sıkça karşımıza çıkar.
İlk Temas ve İlk Mücadeleler: Türklerin Müslümanlarla ilk teması, Hz. Ömer döneminde Kafkas sınırlarında komşuluk ilişkileriyle başlamıştır. Askeri mücadeleler ise Hz. Osman döneminde Hazarlar ile Belencer Savaşı ile başlamış ve Hazarlar, İslam'ın Orta Asya'da yayılışını geciktirmiştir.
Emeviler Dönemi ve Mevali Politikası: Emeviler döneminde uygulanan "Mevali" politikası (Arap olmayan Müslümanlara köle muamelesi), Türklerin İslamiyet'e geçişini engellemiştir. Bu dönemde Türgişler (özellikle Sulu Kağan), Emevilerle mücadele ederek İslam'ın yayılışını geciktirmişlerdir.
<common-mistake> İslam'ın Orta Asya'da yayılışını geciktirenler sadece Hazarlar değildir; Türgişler de bu süreçte önemli rol oynamıştır. </common-mistate>
Abbasilerin Ümmetçi Politikası: Emevilerin yıkılmasının ardından kurulan Abbasiler, Mevali politikasını terk ederek "ümmetçi" bir yaklaşım benimsedi ve Cihat düşüncesiyle İslam'ı yaymaya çalıştı. Bu politika, Türklerle Müslümanlar arasındaki ilişkilerin olumlu yönde gelişmesini sağladı.
751 Talas Savaşı: Abbasiler ve Çinliler arasında gerçekleşen bu savaşta, Karluk Türkleri Çinlilere duydukları düşmanlık nedeniyle Abbasilerin yanında yer aldı. Bu olay, Türklerin kitleler halinde İslamiyet'e geçişinde bir dönüm noktası oldu.
<tip> Talas Savaşı, "Düşmanımın düşmanı dostumdur" (Arap atasözü) mantığıyla Türklerin ve Abbasilerin ortak düşmanı Çinlilere karşı birleştiği bir mücadeledir. </tip>
Savaşın Önemli Sonuçları:
Türklerin İslamiyet'i kabul etme sürecini hızlandırdı ve İslam coğrafyasına Cihat anlayışını getirdi.
En önemli kültürel ve teknik sonucu ise, Çin'den öğrenilen kâğıt ve matbaanın Türkler ve Araplar aracılığıyla İslam dünyasına ve sonrasında Avrupa'ya yayılmasıdır. (Kağıt, Çin dışında ilk kez Semerkant'ta üretilmiştir.)
<common-mistake> Talas Savaşı'nın en önemli kültürel-teknik sonucu, Türklerin İslamiyet'i kabul etmesi değil, kâğıt ve matbaa kullanımının yaygınlaşmasıdır. </common-mistake>
Kolay Geçiş Nedenleri: Türklerin İslamiyet'i kolayca benimsemelerinde, eski Gök Tanrı inancı ile İslamiyet arasındaki benzerlikler (tek tanrı, cennet-cehennem, kurban, cihan hakimiyeti-cihat, mazlumu koruma) etkili olmuştur.
Tanışma Şekli: Türkler İslamiyet'i savaşlar yoluyla değil, ticari ilişkiler aracılığıyla tanımışlardır.
<example> Abbasi tüccarları ile kurulan ticaret bağlantıları, İslam dinini ve Müslümanları yakından tanımalarına olanak sağlamıştır. </example>
İslamiyet'e Katkıları:
Koruyuculuk ve Yayıcılık: Türkler, İslam dünyasını Haçlı ve Moğol saldırılarına karşı korumuş, Abbasi halifesini Şii tehditlerine karşı desteklemişlerdir. Gazneliler Hindistan'a, Selçuklular Anadolu'ya, Osmanlılar ise Avrupa'ya İslam'ı yaymışlardır.
Askeri ve İdari Yetenekler: Abbasiler ilk olarak Türklerin askeri yeteneklerinden faydalanmış, Samerra gibi özel şehirler kurmuş (Türk üretim çiftliği olarak da anılır) ve Türkleri Avasım adı verilen uç şehirlere yerleştirerek sınır güvenliğini sağlamışlardır.
Bağımsız Türk-İslam Devletleri: Türk komutanlarının vali olarak atanmasıyla, Tevaif-i Mülk adı verilen birçok bağımsız Türk-İslam devleti kurulmuştur (örneğin Tolunoğulları).
Kültürel ve Mimari Katkılar: Minyatür, kubbe (Türk çadır geleneğinden), kümbet (Türkmen çadırının mimariye yansıması) gibi unsurları İslam mimarisine kazandırmışlardır. Ayrıca fethedilen yerlerde bayındırlık ve imar faaliyetlerine büyük önem vermişlerdir (önce hamam, sonra cami yapımı geleneği gibi).
Bilim Adamları: Biruni, Farabi, Gazali, İbn Sina gibi önemli bilim insanlarını yetiştirmişlerdir.
<common-mistake> Türklerin İslamiyet'e ilk katkıları arasında İslam'ı Avrupa'ya ilk kez yaymak yoktur. Bu başarı Endülüs Emevilerine (Tarık Bin Ziyad ve İspanya'ya yayılım) aittir. </common-mistake>
İslamiyet'ten Etkilendikleri Alanlar: Ahilik, vakıf (kelime olarak), medrese, hat ve tezhip gibi sanatlar Türklerin İslamiyet'i kabulünden sonra kültürlerine dahil ettiği unsurlardır.
<common-mistake> Veraset sistemi, Türklerin İslamiyet'ten sonra edindiği bir unsur değildir; Türklüğün kadimden beri gelen kendi yönetim anlayışının bir parçasıdır. </common-mistake>
Türk İslam Tarihi: Detaylı Video Notları
Bu ünite, Türklerin İslam'ı kabul süreci, kurdukları devletler ve İslam medeniyetine katkıları ile İslamiyet'in Türk kültürü üzerindeki etkilerini kapsamaktadır. KPSS'de iki soru gelme potansiyeli taşır: birincisi siyasi tarihten (özellikle Karahanlılar, Gazneliler, Selçuklular), ikincisi ise kültür ve uygarlıktan gelir (divanlar, vakıflar, kümbetler, imarethaneler vb.).
---
#### İlk Temas ve Komşuluk (Hz. Ömer Dönemi)
Türklerle Müslümanların ilk teması Hz. Ömer dönemine dayanır. Nihavent, Celula ve Kadisiye savaşlarıyla (Sasani İmparatorluğu'na karşı kazanılan zaferler) Müslümanlar Kafkaslara kadar ilerlemiş ve Türklerle komşu olmuşlardır. Bu dönemde herhangi bir çatışma veya sıcak mücadele yaşanmamıştır; sadece coğrafi bir komşuluk mevcuttur.
#### İlk Mücadeleler (Hz. Osman Dönemi)
Mücadeleler Hz. Osman döneminde başlamıştır. Türkler arasında özellikle Hazarlar, Müslümanların Orta Asya'da yayılışını geciktiren önemli bir güç olmuştur.
<example>Hazar-Arap savaşları, özellikle Belencer Savaşı, İslamiyet'in Kafkaslar ve Doğu Avrupa'ya yayılmasını bir süre engellemiştir.</example>
#### Emeviler Dönemi ve Mevali Politikası
Dört Halife döneminin sona ermesiyle Emeviler dönemi başlamıştır. Emevilerin izlediği Mevali politikası, Türklerin İslamiyet'i kabulünü geciktiren en önemli faktörlerden biridir.
Mevali Nedir? "Arap olmayan Müslümanlara ikinci sınıf vatandaş muamelesi yapılması" anlamına gelir. Emeviler, Arap ırkçılığı yaparak İslamiyet'i Arapların millî dini gibi göstermişlerdir.
Türklerin Bağımsızlık Anlayışı: Ezelden beri bağımsızlığına düşkün olan Türkler, Emevilerin kendilerini "köle" gibi görmelerine şiddetle karşı çıkmıştır.
Mücadeleler: Emevi komutanı Kuteybe bin Müslim'in uyguladığı şiddet ve katliamlar, Türklerin direnişini artırmıştır.
<tip>Kuteybe bin Müslim'in sert politikaları ve katliamları, Türklerin İslamiyet'e sıcak bakmasını engellemiştir.</tip>
Türk Direnişi: Bu dönemde Türgişler ve hükümdarları Sulu Kağan (Ebu Müzahim – "zahmet veren" anlamına gelir) Emevilere karşı büyük bir mücadele vermiştir. Haristan Savaşı gibi önemli savaşlarda Türgişler, Emevileri durdurarak İslamiyet'in Orta Asya'da yayılışını geciktirmiştir.
<common-mistake>İslamiyet'in Orta Asya'da yayılışını geciktirenler sadece Emeviler değildir. Hz. Osman dönemindeki Hazarlar ve Emeviler dönemindeki Türgişler, bu gecikmede etkili olan en önemli Türk devletleridir.</common-mistate>
#### Şuubiye Hareketi ve Emevilerin Sonu
Emevilerin ırkçı Mevali politikası, kendi içinde de rahatsızlıklara neden olmuştur. Şuubiye adı verilen (bir nevi Arap milliyetçiliği olarak düşünülebilir) hareket sonucunda Emevilerin içinden çıkan diğer Arap kabileleri ve Arap olmayan Müslümanlar isyan etmiş ve Emeviler yıkılmıştır.
---
#### Abbasiler ve Ümmetçi Politika
Emevilerin yerini Abbasiler, Bağdat merkezli yeni bir Arap İslam devleti almıştır (Emeviler Şam merkezliydi). Abbasiler, Emevilerin aksine ümmetçi bir politika izlemişlerdir.
Ümmetçi Ne Demek? "Irk, dil, renk ayrımı yapmadan herkesi İslam kardeşliği çatısı altında toplama" anlamına gelir. "Gel, ne olursan ol yine gel" yaklaşımıyla İslamiyet'i yaymayı hedeflemişlerdir.
Hedefler: "İlahi Kelimetullah" (Allah'ın kelamını yayma), "Emri bil maruf, nehy-i anil münker" (İyiliği emretme, kötülüğü yasaklama) gibi Cihad anlayışıyla İslam'ı yayma amacı gütmüşlerdir.
#### İslamiyet'in Avrupa'ya Yayılışı (Emeviler Dönemi)
Abbasiler dönemine geçmeden önce önemli bir not: İslamiyet, Türkler aracılığıyla Avrupa'ya yayılmamıştır.
<example>İslamiyet, ilk kez İspanya'ya (Endülüs) Endülüs Emevileri tarafından, Tarık bin Ziyad komutasındaki ordularla (Cebelitarık Boğazı ve Kadik Savaşı) taşınmıştır. Poitiers/Tur Savaşı'nda Franklar tarafından durdurulmuştur.</example>
<common-mistake>ÖSYM'nin sorduğu bir soru kalıbı: "Aşağıdakilerden hangisi Türklerin dünya üzerinde İslam uygarlığına yaptığı ilk katkılardan biri olamaz?" Cevap genellikle "İslam'ı Avrupa'ya ilk kez yayan Türkler değildir" olur. Bu, Endülüs Emevileri aracılığıyla gerçekleşmiştir.</common-mistake>
#### 751 Talas Savaşı
Abbasiler, İslamiyet'i Çin'e doğru yayma amacıyla doğuya yöneldiklerinde, Kırgızistan sınırlarındaki Talas Nehri kenarında Çinlilerle karşılaşmışlardır.
Savaşan Taraflar: Abbasiler ve Çinliler.
Türklerin Rolü: Savaş alanında Çinlilere karşı kadim düşmanlık besleyen Karluklar (ve Uygurların bir kısmı), "Düşmanımın düşmanı dostumdur" (Enemy of my enemy is my friend) mantığıyla Abbasilerin yanında yer alarak Çinlilere karşı savaşmışlardır.
Sonuçları ve Önemi:
Türklerin Kitleler Halinde İslamiyet'i Kabulü: Talas Savaşı, Türklerin İslamiyet'i kitleler halinde kabul etmeye başlamasının dönüm noktası olmuştur. Abbasilerin hoşgörülü politikaları ve İslamiyet'in Türklerin eski inançlarıyla olan benzerlikleri bu süreci hızlandırmıştır.
Cihat Anlayışı: İslamiyet'in kabulüyle birlikte Türklerdeki "Cihan Hakimiyeti" (yeryüzüne hükmetme) anlayışı, "Cihat" (Allah'ın dinini yayma) anlayışına dönüşmüştür.
Kültürel ve Teknik Sonuç (En Önemlisi): Talas Savaşı'nın en önemli kültürel ve teknik sonucu, kağıt ve matbaa kullanımının Orta Doğu'ya ve oradan da Avrupa'ya yayılmasıdır. Çin'den öğrenilen bu teknolojiler, Müslümanlar aracılığıyla batıya taşınmıştır.
<common-mistake>Talas Savaşı'nın en önemli kültürel-teknik sonucu, Türklerin kitleler halinde İslamiyet'i kabul etmesi değil, kağıt ve matbaa kullanımının yaygınlaşmasıdır. Türklerin İslamiyet'i kabulü elbette önemli bir sonuçtur, ancak kültürel-teknik bağlamda kağıt ve matbaa daha önceliklidir.</common-mistake>
<tip>Kağıt ilk kez Çin'de üretilmiştir. Ancak Çin dışında ilk kez Semerkant'ta üretilmiş ve yaygınlaşmıştır.</tip>
Abbasilerin Kurtuluşu: Türk desteği olmasaydı Abbasilerin Çinlilere karşı galip gelmesi zor olabilirdi.
Türklerin Asimilasyonunun Önlenmesi: Türkler, bu dönemde Çin egemenliğine girerek asimile olmaktan kurtulmuşlardır.
---
Türklerin İslamiyet'i hızlı ve kitleler halinde kabul etmelerinin temel nedenleri:
Ticari İlişkiler: Türklerin İslamiyet'i tanıma süreci öncelikle ticaret yoluyla gerçekleşmiştir. Savaşlar öncesinde bile Türk tüccarlar ile Müslüman tüccarlar arasında yoğun bir etkileşim vardı. Bu sayede Türkler, İslamiyet'in hoşgörülü yüzünü ve Müslümanların yaşam tarzını öğrenme fırsatı bulmuşlardır.
<common-mistake>Türklerin İslamiyet'i tanımaları savaşlar aracılığıyla değil, öncelikle ticaret aracılığıyla olmuştur. Bu, yeni müfredat bilgisi olarak öne çıkmaktadır.</common-mistake>
İnanç Benzerlikleri (Gök Tanrı ve İslamiyet):
Tek Tanrı İnancı: Gök Tanrı inancındaki tek yaratıcı (Tengri) kavramı, İslamiyet'teki Allah inancıyla benzerlik gösterir.
Cennet-Cehennem: Her iki inançta da ölümden sonra yaşam, cennet ve cehennem kavramları mevcuttur.
Kurban Anlayışı: Kurban kesme geleneği her iki kültürde de yer almaktadır.
Ahlaki Değerler: Dürüstlük, temizlik, adalet, mazluma yardım etme gibi ahlaki değerler ve savaşçı yapı benzerlik göstermektedir.
Cihan Hakimiyeti ve Cihad: Türklerdeki cihan hakimiyeti ideali, İslamiyet'teki Cihat anlayışıyla örtüşmüştür.
---
Türkler, İslamiyet'i kabul ettikten sonra hem İslam'ın yayıcısı hem de koruyucusu olmuş, aynı zamanda İslam medeniyetine önemli kültürel katkılarda bulunmuşlardır.
#### İslamiyet'i Yayma ve Koruma:
Yayıcısı: "İslam'ın Kılıcı" olarak bilinen Türkler, İslamiyet'i geniş coğrafyalara taşımışlardır:
Gazneliler: Hindistan, Afganistan, Pakistan coğrafyalarına yaydılar.
Büyük Selçuklular: Anadolu'ya ve Yakın Doğu'ya taşıdılar.
Osmanlılar: Avrupa'ya ve Afrika'ya yaydılar.
Koruyucusu: İslam dünyasını dış tehditlere karşı korudular:
Haçlılar: Haçlı saldırılarına karşı İslam dünyası için bir kalkan görevi gördüler. Anadolu, Türkler sayesinde İslam dünyasının tampon bölgesi oldu.
Moğollar: Moğol istilasını durduran tek güç Memlükler olmuştur (Ayn Calut Savaşı, Baybars liderliğinde). Bu, İslam medeniyetinin büyük yıkımdan kurtarılmasında önemli bir adımdır.
Siyasi Koruma (Şii Tehdidi): Abbasiler'in (Sünni) siyasi gücünün zayıfladığı dönemlerde, Şii Büveyhoğulları ve Fatımiler gibi oluşumların Abbasiler üzerindeki baskısına karşı Türkler, Sünni İslam dünyasının koruyucusu olmuşlardır.
<common-mistake>İslam dünyasında ve Hristiyan dünyasında mezhepsel birlik diye bir olgu yoktur ve çoğu zaman sağlanamaz. Şii-Sünni birliğini sağlamak gibi hedefler genellikle zorlayıcıdır.</common-mistake>
#### Türk-İslam Devletlerinin Kuruluşu:
Türkler, İslamiyet'i kabul ettikten sonra Karahanlı, Gazneli, Büyük Selçuklu, Tolunoğlu, Akşitler, Eyyubiler, Memlükler, Harzemşahlar, Karakoyunlu, Akkoyunlu gibi birçok Türk-İslam devleti kurarak İslam coğrafyasını genişletmiş ve İslam medeniyetine çeşitli alanlarda katkı sağlamışlardır.
#### Askeri Teşkilatlanma ve Yönetim Katkıları:
Samarra Şehirleri: Abbasiler, Türklerin üstün savaşçı özelliklerini korumak ve asimile olmalarını engellemek amacıyla Samarra gibi sadece Türklerin yerleştiği özel ordugah şehirleri kurmuşlardır ("Türk üretim çiftliği" olarak nitelendirilebilir).
Avasım Şehirleri: Bizans sınırında bulunan uç şehirlere (Avasım), Türk savaşçılar yerleştirilerek hem sınır güvenliği sağlanmış hem de fetih hareketleri devam ettirilmiştir.
Tevaif-i Mülk (Otonom Türk Devletleri): Abbasiler, Türk komutanlarını vali olarak atadıklarında, Türklerin bağımsızlıkçı yapısı nedeniyle bu valiler zamanla Bağdat'taki halifeye bağlılıklarını azaltarak bağımsız (Tevaif-i Mülk) devletler kurmuşlardır (Örn: Tolunoğlu Ahmet).
#### Kültür ve Sanat Katkıları:
Minyatür: İslam öncesi Uygur Türklerinde bulunan minyatür sanatı, İslamiyet'e adapte edilerek devam etmiştir.
Kubbe: Türk çadır formlarının mimariye yansıması olan kubbe yapısı, İslam mimarisine Türkler aracılığıyla büyük katkı sağlamıştır (Hz. Muhammed'in Hendek Savaşı'nda kullandığı "Kubbetü's-Türk" çadırı buna örnek olarak verilebilir).
Kümbet: Türkmen çadırlarının mimariye yansıması olan kümbetler (konik veya piramidal çatıya sahip anıt mezarlar), özellikle Selçukluların İslam mimarisine en önemli katkılarından biridir.
<example>2018 KPSS lisans sorusunda "Selçukluların İslam uygarlığına en büyük katkısı nedir?" sorusunun cevabı "Kümbet" olarak verilmiştir.</example>
#### İslamiyet'ten Türklere Gelen Etkileşimler:
Türkler İslamiyet'e katkı sağlarken, İslam kültüründen de birçok unsur almışlardır:
Ahilik: Esnaf ve zanaatkârlar teşkilatı.
Vakıf: Sosyal devlet anlayışının İslam terminolojisi ve kurumlaşmış hali (Türklerde sosyal yardım geleneği olsa da "Vakıf" kelimesi ve sistemi İslamiyet'le gelmiştir).
Medrese: Eğitim kurumları.
Hat ve Tezhip: İslam sanatları olan hat (güzel yazı) ve tezhip (süsleme) sanatları Türk kültürüne girmiştir.
<common-mistake>Türklerin İslamiyet'i kabulünden sonra kullandıklarından biri olamayan şıklara dikkat edin. Örneğin "veraset" (saltanat sistemi) Türklerde İslamiyet öncesinden beri vardı; bu bir İslamiyet etkisi değildir.</common-mistake>
#### Bilim Adamları:
Türk-İslam dünyası, Biruni, Farabi, Gazali, İbn Sina gibi dünya çapında önemli bilim adamları yetiştirmiştir. Ancak Moğol istilası sırasında birçok bilimsel eser ve kütüphane yok edilmiştir.
#### Bayındırlık ve İmar Faaliyetleri:
Türkler, fethettikleri yerleri sömürmek yerine imar etmiş, bayındır hale getirmişlerdir. "İmparator" kelimesi (sömüren anlamıyla) Türkler tarafından pek kullanılmaz.
İlk Yapılar: Müslüman Türkler bir yeri fethettiklerinde ilk olarak hamam inşa etmişlerdir. Zira İslam dini temizliğe büyük önem verir. Hamamın ardından cami, yol, kervansaray, imarethane (aşevi) gibi yapılar inşa edilerek bölgenin kalkınması sağlanmıştır.
<common-mistake>Fetihten sonra ilk olarak cami değil, hamam yapılması, temizliğe verilen önemi gösterir. Ulu camilerin yanında hamamların bulunması bu geleneğin bir yansımasıdır.</common-mistake>
Bu yaklaşım, Türklerin medeniyet götüren bir millet olduğunu ve sömürgeci politikalardan uzak durduğunu göstermektedir.