Türkiye'nin coğrafi konumu, mutlak konumu (matematik konum olarak da bilinir) üzerinden enlem ve boylamlarla belirlenir. Bu konum, ekvatora ve başlangıç meridyenine göre dünyadaki yerimizi ifade eder.
1. Türkiye'nin Mutlak Konumu 2. Enlemlerin Etkileri (Ekvator'dan Kutuplara Doğru Değişen Özellikler) 2.1. Güneş Işınlarının Geliş Açısı ve Sıcaklık 2.2. Çizgisel Hız 2.3. Yer Çekimi 2.4. Gece-Gündüz Süre Farkı 2.5. Denizlerin Tuzluluk Oranı 2.6. Grup ve Tan Süresi (Alacakaranlık Süresi)
Türkiye, 36° - 42° Kuzey enlemleri ile 26° - 45° Doğu boylamları arasında yer almaktadır. Bu durum, Türkiye'nin ekvatorun kuzeyinde ve başlangıç meridyeninin doğusunda olduğunu gösterir.
<example> Türkiye koordinatları içinde yer alan 38° Kuzey paraleli veya 28° Doğu meridyeni gibi çizgiler ülke topraklarından geçerken, 10° Kuzey veya 50° Doğu gibi çizgiler geçmez. </example>
Ekvator'dan kutuplara veya Türkiye özelinde güneyden kuzeye doğru gidildikçe birçok coğrafi özellik değişir.
Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe güneş ışınlarının geliş açısı küçülür ve dolayısıyla sıcaklıklar azalır. Bunun temel nedeni Dünya'nın küresel şeklidir.
<example> Türkiye'de Mersin'den (güney) Çorum'a (kuzey) gidildikçe güneş ışınlarının geliş açısı küçülür ve hava sıcaklığı azalır. </example>
Dünya'nın kendi ekseni etrafındaki dönüş hızı (çizgisel hız), ekvatorda en fazla olup kutuplara doğru azalır. Bu, Dünya'nın ekvatordan şişkin, kutuplardan basık (geoit) şeklinden kaynaklanır.
<example> Türkiye'de Hatay'dan (güney) Sinop'a (kuzey) gidildikçe çizgisel hız azalır. </example>
Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe yer çekimi artar. Bunun sebebi, kutupların Dünya'nın merkezine ekvatora göre daha yakın olmasıdır (geoit şekil).
<example> Türkiye'de Çorum'da yer çekimi Mersin'e göre daha fazladır. </example>
Ekvator'da yıl boyunca gece ve gündüz süreleri eşit (12 saat gece, 12 saat gündüz) kalırken, kutuplara doğru gidildikçe gece ile gündüz arasındaki süre farkı artar. Kutuplarda 6 ay gece, 6 ay gündüz yaşanabilir.
Bu durum, Dünya'nın eksen eğikliği ve yıllık hareketiyle ilişkilidir.
<common-mistake> "Türkiye'de kuzeye gidildikçe her zaman gündüzler uzar" ifadesi yanlıştır. 21 Haziran'da (yaz mevsimi) kuzeye gidildikçe gündüzler uzarken, 21 Aralık'ta (kış mevsimi) kuzeye gidildikçe geceler uzar. </common-mistake>
<tip> 21 Mart ve 23 Eylül (ekinoks tarihleri) tarihlerinde dünyanın her yerinde gece-gündüz süreleri eşittir. </tip>
Ekvator'a yakın bölgeler daha sıcak olduğundan buharlaşma fazladır, bu da tuzluluk oranını artırır. Kutuplara doğru gidildikçe sıcaklık ve buharlaşma azaldığı için denizlerin tuzluluk oranı azalır.
<example> Türkiye'de ekvatora daha yakın olan Akdeniz'in tuzluluk oranı, Karadeniz'e göre daha fazladır. </example>
Grup (gün batımı) ve tan (gün doğumu) süreleri, ekvatorda kısa iken kutuplara doğru gidildikçe uzar. Bunun nedeni, Dünya'nın çizgisel hızının azalması ve güneş ışınlarının atmosferdeki kırılma açısıdır.
<example> Türkiye'de güneyden kuzeye, örneğin Hatay'dan Sinop'a gidildikçe grup ve tan süreleri uzar. </example>
Coğrafi konum detayları, mutlak konumla birlikte ele alınır. Mutlak konum, bir yerin Ekvator'a ve Başlangıç Meridyeni'ne (Greenwich) göre matematiksel olarak belirlenen yeridir ve enlemler ile boylamlar kullanılarak ifade edilir.
Türkiye, Dünya üzerinde önemli bir coğrafi konuma sahiptir. Koordinatları şöyledir:
Enlemler (Paraleller): 36° - 42° Kuzey paralelleri (Hatay'dan Sinop'a).
Boylamlar (Meridyenler): 26° - 45° Doğu meridyenleri (Çanakkale'den Iğdır'a).
<tip> Türkiye, Ekvator'un kuzeyinde yer alır, bu yüzden tüm paralel değerleri "Kuzey"dir. Başlangıç Meridyeni'nin doğusunda yer alır, bu yüzden tüm meridyen değerleri "Doğu"dur. </tip>
Bir ülkenin dünya üzerindeki yerini anlatırken en güneyi, en kuzeyi, en doğusu ve en batısı olmak üzere dört önemli çizgiye bakılır. Bu köşeler, ülkenin koordinat sistemindeki yerini belirler.
Enlem, Ekvator'a paralel çizilen ve kuzey-güney yönlü uzaklığı gösteren çizgilerdir. Her iki paralel arası uzaklık yaklaşık 111 km'dir. Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe enlemlerin bazı özellikleri değişir. Türkiye için bu durum "güneyden kuzeye doğru gidildikçe" şeklinde yorumlanabilir (Hatay'dan Sinop'a).
#### 1. Güneş Işınlarının Geliş Açısı ve Sıcaklık Değerleri
Genel Kural: Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe güneş ışınlarının geliş açısı küçülür, bu da sıcaklık değerlerinin azalmasına neden olur. Çünkü ışınların uzay boşluğunda kat ettiği yol uzar ve atmosferdeki tutulma oranı artar, bu da enerjilerini kaybetmelerine yol açar.
Türkiye'de Etkisi: Türkiye'de güneyden kuzeye doğru gidildikçe (örn. Hatay'dan Sinop'a) güneş ışınlarının geliş açısı küçülür ve sıcaklık değerleri azalır. Bunun temel sebebi enlemdir (mutlak konum).
<example> Mersin, Niğde ve Çorum illerinden Mersin, Ekvator'a en yakın olduğu için güneş ışınlarını daha büyük açıyla alır ve daha sıcak olur. Çorum ise en kuzeyde olduğu için en az açıyla alır ve Ekvator'a en uzak olduğundan diğerlerine göre daha soğuk olur. </example>
<common-mistake> Güneş ışınlarının geliş açısı sadece mevsimlere göre değişmez, enleme bağlı olarak da farklılık gösterir. Örneğin yazın Antalya'nın Sinop'tan daha sıcak olmasının nedeni sadece mevsim değil, aynı zamanda enlemdir. </common-mistake>
#### 2. Çizgisel Hız
Genel Kural: Dünya'nın küresel şekli nedeniyle Ekvator en büyük çapa sahip paraleldir. Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe paralellerin çapları küçülür ve kutuplarda nokta halini alır. Dünya kendi ekseni etrafında dönerken, Ekvator'daki bir nokta ile, kutuplara yakın bir nokta aynı sürede (24 saat) turunu tamamlar. Ancak Ekvator'daki nokta daha uzun bir yol katettiği için daha hızlı hareket eder. Bu nedenle Ekvator'da çizgisel hız en fazlayken, kutuplara doğru gidildikçe çizgisel hız azalır.
Türkiye'de Etkisi: Türkiye'de güneyden kuzeye doğru gidildikçe (örn. Hatay'dan Sinop'a) çizgisel hız azalır.
<tip> Çizgisel hızın azalması demek, Dünya'nın kendi ekseni etrafındaki günlük dönüş hareketi sırasında kat edilen mesafenin kısalması demektir. </tip>
#### 3. Yer Çekimi
Genel Kural: Dünya'nın tam yuvarlak (küre) olmayıp "geoit" bir şekle sahip olması (kutuplardan basık, Ekvator'dan şişkin) yer çekimini etkiler. Dünya'nın merkezine en yakın noktalar kutuplar iken, Ekvator daha uzaktır. Yer çekimi, Dünya'nın merkezine olan uzaklıkla ters orantılıdır; dolayısıyla kutuplarda yer çekimi en fazlayken, Ekvator'a doğru azalır.
Türkiye'de Etkisi: Türkiye'de güneyden kuzeye doğru gidildikçe (örn. Hatay'dan Sinop'a) yer çekimi artar.
<example> Mersin, Niğde ve Çorum illerinden Çorum, kutuplara en yakın olduğu için yer çekimi en fazla olan, Mersin ise Ekvator'a yakın olduğu için yer çekimi en az olan ildir. </example>
#### 4. Gece Gündüz Süre Farkı
Genel Kural: Ekvator'da yıl boyunca 12 saat gece, 12 saat gündüz yaşanırken, kutup noktalarında 6 ay gece, 6 ay gündüz yaşanır. Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe gece ile gündüz arasındaki süre farkı artar.
Türkiye'de Etkisi: Türkiye'de güneyden kuzeye doğru gidildikçe, gece ile gündüz arasındaki süre farkı artar.
Önemli Tarihler ve Gece Gündüz Durumu:
21 Haziran (Yaz Gündönümü): Kuzey Yarımküre'de en uzun gündüz, en kısa gece yaşanır. Bu tarihte Türkiye'de yaz mevsimi yaşandığı için güneyden kuzeye doğru gidildikçe gündüz süreleri uzar.
21 Aralık (Kış Gündönümü): Kuzey Yarımküre'de en kısa gündüz, en uzun gece yaşanır. Bu tarihte Türkiye'de kış mevsimi yaşandığı için güneyden kuzeye doğru gidildikçe gece süreleri uzar.
21 Mart (İlkbahar Ekinoksu) ve 23 Eylül (Sonbahar Ekinoksu): Tüm Dünya'da gece ve gündüz süreleri eşittir (12 saat gündüz, 12 saat gece). Bu tarihlerde aydınlanma çemberi kutup noktalarından geçer.
<tip> Bir yerde (Kuzey Yarımküre için) hangi mevsim yaşanıyorsa, kuzeye doğru o sürenin (yaz ise gündüz, kış ise gece) süresi uzar. </tip>
<common-mistake> Ekinoks tarihlerinde de kuzeye gidildikçe gece veya gündüz süresinin değiştiğini düşünmek yanlıştır. Ekinoks tarihlerinde Dünya'nın her yerinde gece ve gündüz eşittir. </common-mistake>
#### 5. Denizlerin Tuzluluk Oranı
Genel Kural: Ekvator çevresindeki denizler, güneş ışınlarını daha dik açıyla aldığı için daha sıcak olur. Bu durum, buharlaşmanın artmasına ve dolayısıyla deniz suyunun tuzluluk oranının yükselmesine neden olur. Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe deniz suyu sıcaklığı, buharlaşma ve tuzluluk oranı azalır.
Türkiye'de Etkisi: Türkiye'de Akdeniz Ekvator'a daha yakın olduğu için daha sıcak, buharlaşma fazla ve tuzluluk oranı yüksektir. Karadeniz ise kutuplara daha yakın olduğu için daha soğuk, buharlaşma az ve tuzluluk oranı düşüktür. Akdeniz'den Karadeniz'e doğru gidildikçe denizlerin tuzluluk oranı azalır.
<example> Akdeniz'de yüzerken üzerinizde oluşan tuz tabakası, buharlaşmanın Karadeniz'e göre daha fazla olduğunu gösterir. </example>
#### 6. Grup ve Tan Süresi (Alacakaranlık Süresi)
Genel Kural: Grup ve Tan süresi, güneşin doğuşu (Tan) ve batışı (Grup) anında ufuk çizgisi üzerinde ortaya çıkan kızıllık süresidir. Çizgisel hızın Ekvator'da hızlı, kutuplarda yavaş olması bu süreyi etkiler. Ekvator'da çizgisel hızın fazla olması nedeniyle güneşin batışı ve doğuşu hızlı gerçekleşir, bu yüzden alacakaranlık süresi kısa izlenir. Kutuplara doğru çizgisel hız azaldığı için güneş daha yavaş doğar/batar ve bu süre daha uzun izlenir.
Türkiye'de Etkisi: Türkiye'de güneyden kuzeye doğru gidildikçe (örn. Hatay'dan Sinop'a) grup ve tan süresi uzar.
<tip> Çizgisel hızın yavaş olduğu yerlerde Güneş daha yavaş doğup battığı için gökyüzündeki kızıllık daha uzun süre gözlemlenir. </tip>
Boylamlar, bir kutup noktasından diğerine uzanan ve başlangıç meridyenine (Greenwich) göre doğu-batı yönlü uzaklığı gösteren hayali çizgilerdir.
Zaman Dilimi: Yerel saat, boylamlara göre belirlenir. Başlangıç meridyeninin doğusunda yerel saat daha ileri, batısında daha geridir. Her meridyen arası 4 dakikalık zaman farkı vardır.
Türkiye'nin Konumu: Türkiye, 26°-45° Doğu meridyenleri arasında yer aldığı için Başlangıç Meridyeni'nin (Greenwich) doğusunda yer alır ve ulusal saati belirlemek için en doğudaki meridyenlere yakın saat dilimini kullanır. En doğu ve en batısı arasında (26°D – 45°D) 19 meridyen farkı vardır. Bu da 19 x 4 = 76 dakikalık bir yerel saat farkına denk gelir.
<example> Türkiye'de güneş ilk önce Iğdır'da doğar ve en son Çanakkale'de batar. </example>
Bu detaylı not, mutlak konum ve enlemlerin coğrafik etkileri hakkında kapsamlı bilgi sunmayı amaçlamaktadır.