Video, Türk tarihinin önemli devletlerinden Avrupa Hun Devleti ve Birinci Köktürk Devleti'ni detaylı bir şekilde anlatmaktadır.
Kuruluş ve İlk Hükümdarlar: Doğu'dan gelen Hunlar, Balamir önderliğinde Macaristan'da Avrupa Hun Devleti'ni kurmuşlardır. Uldız döneminde ise "Güneşin doğduğu yerden battığı yere kadar her yeri fethetme" anlayışı benimsenmiş ve Anadolu'ya akınlar düzenlenmiştir.
Atilla Dönemi (En Parlak Dönem):
Avrupalılar tarafından "Tanrının Kırbacı" (Flagellum Dei) olarak anılan Atilla, Alman destanlarında "Etzel" adıyla yer almıştır.
Hem Doğu Roma (Bizans) hem de Batı Roma üzerine seferler düzenlemiş, Margos ve Anatolius Antlaşmaları ile Bizans'a ekonomik ve siyasi üstünlük sağlamıştır.
Batı Roma Seferleri ve Roma'nın Fethinin Neden Gerçekleşmemesi: Atilla, Batı Roma'nın başkenti Roma'ya kadar ilerlemiş ancak Papa I. Leo'nun ricası ve hediyelerinin yanı sıra, fethedilen bölgedeki yerleşik kültürün göçebe Türkleri asimile etme riski, veba salgını ve doğuda Sasani tehlikesinin baş göstermesi gibi nedenlerle şehri tamamen yakmamıştır. Ayrıca imparatorun kız kardeşi Prenses Honoria ile evliliği de (tarihsel bir anekdot olarak) bu kararı etkilemiş olabilir.
Atilla'nın Ölümü: Atilla, evliliğinden kısa bir süre sonra ileri yaşa bağlı kalp rahatsızlığından vefat etmiştir, prenses tarafından öldürüldüğü inancı doğru değildir.
Devletin Sonu: Atilla'nın oğulları arasında yaşanan taht kavgaları ve siyasi istikrarsızlık nedeniyle Avrupa Hun Devleti zayıflamış ve Hunlar Orta Asya'ya geri dönmüştür. <tip> Tarihi süreçlerde taht kavgaları, Türk devletlerinin çöküşünde sıklıkla görülen bir iç faktördür. </tip>
Kuruluş ve Türk Adı: Orta Asya'ya dönen Türkler, Aşina (Kurt) soyundan Bumin Kağan önderliğinde Ötüken'de Birinci Köktürk Devleti'ni kurmuşlardır. "Türk" adını taşıyan ilk devlet olma özelliğini taşır.
<common-mistake> İlk Türk topluluğu İskitler, tarihteki ilk Türk devleti Asya Hunları'dır. Türk adıyla kurulan ilk devlet ise Göktürklerdir. </common-mistane>
Önemli Bilgiler:
Sınırları Orta Asya'daki en geniş Türk devletidir.
İslamiyet'in doğduğu dönemde Orta Asya'da var olan Türk devleti Köktürkler'dir.
Kuruluş Hikayesi: Töles İsyanı'nı bastıran demirci Bumin, Avar hükümdarından kızını ister. Reddedilince Avarları yıkarak Göktürk Devleti'ni kurar. <example> Bu olay, Türk tarihindeki mücadeleci ruhu ve zorluklar karşısındaki direncini gösterir. </example>
Yönetim: Bumin Kağan, ülkeyi kardeşi İstemi Yabgu ile "ikili teşkilat" (federal yönetim) şeklinde yönetmiştir. <tip> İkili teşkilat, Türk devletlerinde görülen bir yönetim geleneği olup, devleti doğu ve batı olmak üzere ikiye ayırarak yönetme esasına dayanır. </tip>
En Parlak Dönem ve Kültürel Gelişmeler: Mukan Kağan dönemi en parlak dönemidir. Tapo Kağan'ın Budizm'i kabul etme isteği Kurultay tarafından reddedilmiştir.
İpek Yolu Hakimiyeti ve Diplomasi:
Köktürkler, sınırlı tarım nedeniyle ekonomilerini ticarete, özellikle İpek Yolu'na dayandırmışlardır.
İpek Yolu üzerindeki ticari menfaatler nedeniyle Köktürkler, önce Sasanilerle ittifak kurarak Ak Hunlar ve Çin'e karşı mücadele etmişlerdir. Ak Hunların yıkılmasından sonra, bu sefer Sasanilerle aralarındaki çıkar çatışması nedeniyle Bizans İmparatorluğu ile ittifak yaparak Sasanileri yıpratmışlardır.
Diplomatik İlişkiler: Bizans'a Manyak ve Çiçek Hatun gibi elçiler göndermiş, tarihteki ilk diplomatik ilişkileri kurmuşlardır. <tip> Devletlerarası ilişkilerde din, dil, ırk gibi faktörler değil, ortak menfaatler belirleyici olmuştur. </tip>
Çin Esareti: İç karışıklıklar ve kardeş kavgaları sonucunda Birinci Köktürk Devleti Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılmış ve yaklaşık 50 yıl sürecek Çin esareti altına girmiştir. Kürşat ve 40 çerisi, Çin sarayına baskın düzenleyerek bu esarete son vermek istemiş, başarısız olsalar da direnişin sembolü olmuşlardır.
Yeniden Kuruluş: Çin esaretine son veren Kutluk Kağan, İlteriş ("Devleti derleyip toparlayan") unvanıyla İkinci Köktürk Devleti'ni kurmuştur. <example> Bu durum, dağınık bir milleti yeniden bir araya getirerek bağımsızlık mücadelesi veren Mustafa Kemal Atatürk'ün önderliğine benzetilebilir. </example>
Önemli Şahsiyetler ve Gelişmeler:
Vezir Tonyukuk: "Apa Tarkan" unvanıyla Türk tarihinin ilk veziridir. Kendi adına anıt diktirmiştir.
Orhun Abideleri (Bengütaşlar): Bilge Kağan, Kültigin ve Vezir Tonyukuk adına dikilen bu yazıtlar, Türklerin ilk yazılı eserleridir (Göktürk Alfabesi). Yazıtlar, siyasetname (öğütler kitabı) özelliğine sahip olup, Çin entrikalarına karşı uyarılar içermekte ve Türk devlet geleneği hakkında önemli bilgiler vermektedir.
Sosyal Devlet Anlayışı: Orhun Abideleri'nde "aç milleti doyurdum, çıplak milleti giydirdim" ifadeleri yer almakta olup, Türk devletlerinin sosyal devlet anlayışını gösteren önemli bir kanıttır. <common-mistake> Orhun Abideleri sadece Türk milliyetçiliğini değil, aynı zamanda devletin halkının refahı için sorumluluk üstlendiğini de açıkça ifade eder. </common-mistake>
Diğer Özellikler: Yam (posta teşkilatı), Yarmak veya Satır adı verilen paralar ve 12 Hayvanlı Türk Takvimi bu dönemde kullanılmıştır.
Devletin Sonu: İkinci Köktürk Devleti'ne de Uygurlar son vermiştir.
Avrupa Hun Devleti, Balamir Kağan liderliğinde Macaristan'da, bugünkü Budapeşte yakınlarında kurulmuştur. Hem Asya'da hem de Avrupa'da devlet kuran Hunlar, cihan hakimiyeti anlayışına sahiplerdi.
Balamir Kağan: Macaristan'da Avrupa Hun Devleti'ni kuran kişidir.
Uldız: Meşhur "Güneşin battığı her yere kadar zapt ederim" sözüyle bilinir. Bizans'ın Trakya valisine söylemiştir.
<example> Uldız'ın bu sözü, Türk cihan hakimiyeti mefkuresinin ne kadar geniş bir coğrafyayı hedeflediğini gösterir. Bu anlayış, Göktürklerde de görülecektir. </example>
Anadolu'ya ilk akınları düzenleyen hükümdarlardan biridir. Ancak günümüzde yapılan arkeolojik kazılar, Anadolu'ya Hunlardan çok daha önce de Türk akınlarının yapılmış olabileceğini göstermektedir. Bu nedenle "ilk" gibi genellemelerden kaçınmak gerekir.
Avrupa Hun Devleti'nin en parlak dönemi Atilla zamanıdır. Atilla, Avrupa'da birçok isim ve unvanla anılmıştır:
Flagellum Dei (Tanrının Kırbacı / Cezası): Avrupalılar tarafından kendisine verilen bu unvan, Atilla'nın ne kadar korkulan ve saygı duyulan bir lider olduğunu gösterir.
Etzel: Almanların Nibelungen Destanı'nda geçen adıdır. Alman destanlarına konu olması, Atilla'nın Avrupa tarihindeki derin etkisini kanıtlar.
<example> Alman destanlarında bir Türk hükümdarının yer alması, Atilla'nın sadece askeri gücüyle değil, aynı zamanda kültürel etkisiyle de Avrupa'da iz bıraktığını gösterir. </example>
Cesur Kavimlerin Efendisi
Ares'in (Yunan Savaş Tanrısı) Kılıcının Sahibi: Savaş Tanrısı Ares'in kılıcına sahip olmanın kişiyi yenilmez kılacağına inanılırdı. Bu inanış, Türk filmlerinde de sıkça işlenmiştir.
#### Roma Üzerindeki Baskı ve Antlaşmalar
Atilla hem Doğu Roma (Bizans) hem de Batı Roma İmparatorluğu üzerinde baskı kurmuştur.
Doğu Roma (Bizans): Margos ve Anatolius Antlaşmaları ile Bizans üzerinde askeri, siyasi, hukuki ve mali üstünlük sağlanmıştır. Bizans'ın ödediği vergi miktarının artırılması, Atilla'nın Doğu Roma üzerindeki gücünü göstermektedir.
<common-mistake> Öğrenciler genelde bu antlaşmaların maddelerini ezberlemeye çalışır. Ancak ÖSYM daha çok antlaşmaların genel yapısını ve Türklerin Bizans üzerindeki üstünlüğünü gösteren çıkarımları sorgular. "Bizanslılar, Türk prensleri birbirine düşürmeyecek" maddesi, Bizans'ın Türk iç işlerine karışmasının engellendiğini gösterir. </common-mistake>
Batı Roma Seferleri: Atilla'nın asıl amacı Batı Roma'yı fethetmekti. Bu hedef, "Kızılelma" ve "cihan hakimiyeti" anlayışının bir parçası olarak batıya doğru ilerlemeyi temsil ediyordu. Roma ve Galya seferleri (Katalon Savaşı) sırasında Roma'ya kadar ulaşmıştır.
#### Atilla'nın Batı Roma'yı Yıkmama Nedenleri
Atilla, Roma kapılarına kadar gelmesine rağmen Batı Roma'yı yıkmaktan vazgeçmiştir. Bu kararın çeşitli nedenleri vardır:
1. Batı Roma'nın Direncinin Kırıldığının Görülmesi: Atilla, Batı Roma'nın askeri gücünün zayıfladığını ve artık tehdit oluşturmadığını anlamıştır.
2. Asimilasyon Korkusu: Göçebe bir kültür olan Hunların, yerleşik ve kalabalık Batı Roma nüfusu içine çok fazla karışması durumunda asimile olma endişesi vardı.
3. Roma'nın Dini Merkez Olması: Roma, Hristiyan aleminin dini merkeziydi. Şehrin yıkılması, tüm Hristiyan dünyasının Hunlara karşı birleşmesine neden olabilirdi.
4. Veba Salgını: O dönemde Avrupa'da etkili olan veba salgını, ordunun sağlığını ve sefer kabiliyetini olumsuz etkileyebilir.
5. Sasanilerin Doğuda Oluşturduğu Tehdit: Doğuda Sasani Devleti'nin yükselişi, Atilla'yı iki cephede savaşma riskinden kaçınmaya yöneltmiştir.
6. Papa I. Leo'nun Ricacı Olması: Papa I. Leo'nun Atilla'dan şehri bağışlamasını dilemesi, dini bir figür olarak Atilla üzerinde etki yaratmıştır.
7. Prenses Honoria Meselesi: Batı Roma imparatorunun kız kardeşi Prenses Honoria'nın, Atilla ile evlenmek istemesi ve Atilla'nın bu durumu Batı Roma'dan toprak istemek için kullanması. Atilla, Honoria ile evlenerek diplomatik bir çözüm sağlamış ve şehri bağışlamıştır.
<tip> Tarihte kadınların diplomatik ve siyasi olaylardaki rolü genellikle göz ardı edilir ancak Honoria örneği, onların bazen çok önemli değişimlere neden olabileceğini gösterir. </tip>
#### Atilla'nın Ölümü ve Sonrası
Atilla, Honoria ile evliliğinden kısa süre sonra kalp rahatsızlığı nedeniyle vefat etmiştir. Atilla'nın ölümünden sonra oğulları (İlek, İrnek, Dengizek, "Üç İnekler" olarak da bilinir) arasında taht kavgaları başlamıştır. Avrupa'da uzun süre barınamayan Hunlar, Orta Asya'ya geri dönmüşlerdir. Böylece Avrupa Hun macerası sona ermiştir. Bu durum, Türk kültürünün Avrupa'ya tanıtılmasında önemli bir rol oynamıştır.
Orta Asya'ya dönen Türkler, Avarlar'ın egemenliği altındaki Ötüken'de yeni bir devlet kurdular: I. Köktürk Devleti.
Kurucu Sülale: Aşina sülalesi (kelime anlamı Bozkurt'tur). Uygurları ise Yağlakar sülalesi kurmuştur.
Kurucusu: Bumin Kağan.
Kuruluş Hikayesi: Avarların içindeki Töles isyanını bastıran Bumin Kağan, Avar Hükümdarı'ndan kızını ister. Avar Hükümdarı'nın "Sen bir demircisin, sana mı vereceğim kızımı?" demesi üzerine Bumin Kağan isyan edip Avarları mağlup ederek I. Köktürk Devleti'ni kurmuştur.
<example> Bu hikaye, Türk tarihinde liderliğin sadece soylulukla değil, aynı zamanda yetenek ve cesaretle de kazanılabileceğini gösterir. </example>
Köktürklerin en önemli özelliği, tarihte "Türk" adını taşıyan ilk devlet olmalarıdır. Bu durum, Türk adının siyasi bir kimlik olarak kabul görmesi anlamına gelir.
<common-mistake> Tarihte bilinen ilk Türk topluluğu İskitler/Sakalar, ilk Türk devleti Asya Hunları iken, "Türk" adıyla kurulan ilk devlet Köktürklerdir. Bu ayrım frequently sorulur. </common_mistake>
Sınırları En Geniş Türk Devleti: Orta Asya'da sınırları en geniş olan Türk devleti Köktürklerdir.
İslamiyet Doğduğunda Orta Asya'daki Türk Devleti: Hz. Muhammed'e vahiy indiği ve İslamiyet'in doğduğu dönemde Orta Asya'da hüküm süren Türk devleti I. Köktürk Devleti'dir. Bu da oldukça önemli ve sınavlarda çıkabilecek bir bilgidir.
İkili Teşkilat (Federal Yönetim): Devlet, Bumin Kağan ve kardeşi İstemi Yabgu tarafından Doğu-Batı şeklinde ikili bir yapı ile yönetilmiştir. Bu federal teşkilat, Hunlar döneminde Atilla ve Bleda kardeşler arasında da görülmüştür.
Başkent: Ötüken.
Hayvancılık ve Göçebelik: Temel geçim kaynağı hayvancılıktı, tarım sınırlıydı.
Bumin Kağan: Devletin kurucusu.
İstemi Yabgu: Bumin Kağan'ın kardeşi, batı kanadını yönetmiştir.
Mukan Kağan: I. Köktürk Devleti'nin en parlak dönemi Mukan Kağan zamanında yaşanmıştır.
Tapo Kağan: Budizmi kabul etme eğilimi göstermiş ancak bu isteği kurultay tarafından reddedilmiştir. Bu durum, Türklerin milli kimliklerini ve geleneklerini koruma konusundaki hassasiyetini gösterir.
Türkler için ana ticaret yolu olan İpek Yolu, ekonomik refahın temelini oluşturuyordu. İpek Yolu'nun kontrolü için devletler arasında çıkar dayalı ittifaklar yapılmıştır.
İpek Yolu Güzergahı ve Değişimi:
Çin'den çıkan malların Avrupa'ya ulaşana kadar fiyatının katlanarak artması, güzergah üzerindeki devletlerin daha fazla kar elde etmek için rekabet etmesine yol açtı.
I. İttifak: Köktürkler, Sasanilerle ittifak yaparak Çin ve Akhunlara karşı savaşmıştır. Bu ittifak sonucunda Akhunlar zayıflamış ve İpek Yolu güzergahı Akhun topraklarından geçmeye başlamıştır.
II. İttifak: Köktürkler, daha sonra Sasani ticari engelleri nedeniyle Bizans ile ittifak yaparak Sasanileri yıpratmıştır. Bu ittifak Haz. Ömer döneminde Sasanilerin ortadan kalkmasında etkili olmuştur. İpek Yolu güzergahı Bizans'a yönelmiştir.
<tip> İpek Yolu ittifakları, devletlerarası ilişkilerde din, dil, ırk gibi faktörlerden ziyade, ekonomik çıkarların ve menfaatin ön planda olduğunu gösterir. Egemen güçlerin değişmesiyle İpek Yolu güzergahı da değişmiştir. </tip>
Bizans ile Diplomatik İlişkiler: I. Köktürk Devleti, Bizans ile ilk diplomatik ilişkileri kurmuştur.
Göktürk Elçisi: Maniakh (yanında Çiçek Hatun da bulunuyordu)
Bizans Elçisi: Zemarchos (Zemerkos)
<common-mistake> Bazı kaynaklar Bizans ile ilk diplomatik ilişkileri Köktürklerin başlattığını belirtse de, "ilk" gibi genellemelerden kaçınmak daha doğru olabilir; zira yeni arkeolojik bulgular bu tür bilgileri değiştirebilmektedir. </common_mistake>
I. Köktürk Devleti'nin doğu ve batı kanatları arasındaki anlaşmazlıklar ve taht kavgaları sonucunda devlet zayıfladı. 50 yıllık bir Çin esareti dönemi başladı.
Çin esareti sırasında, 40 cesur Türk savaşçısıyla birlikte Kürşad, Çin İmparatoru'nu kaçırarak Türkleri esaretten kurtarmayı planladı. Ancak planları, Çin İmparatoru'nun saraydan ayrılmaması üzerine değişti.
Geri Vites Yok: Kürşad ve 40 çerisi, Çin ordusuna karşı direnişin sembolü haline geldi. Az kişi olmalarına rağmen, saraya saldırarak büyük bir destan yazdılar.
Sonuç: İsyan başarısız olsa da, Türklerdeki bağımsızlık ruhunu yeniden canlandırdı. Kürşad ve arkadaşlarının ölümleri, Türk milleti için bir ilham kaynağı oldu ve Çin esaretine son verecek yeni bir devletin temellerini attı.
<example> Kürşad İsyanı, tıpkı Mete Han'ın ya da Atilla'nın bağımsızlık vurgusu gibi, Türk milletinin hür ve bağımsız yaşama arzusunun bir örneğidir. </example>
Kürşad İsyanı'nın ardından Çin esaretine son vermek ve Türk birliğini yeniden sağlamak için harekete geçilmiştir.
Kurucusu: Kutluk Kağan. Esarete son vererek Türkleri yeniden organize ettiği için "İlteriş" unvanını almıştır.
İlteriş: "İli (devleti) derleyip, toparlayan" anlamına gelir.
Mustafa Kemal Atatürk ile Benzerlik: Kutluk Kağan, dağılmış bir milleti yeniden örgütlemesi ve bağımsız bir devlet kurması yönüyle Mustafa Kemal Atatürk'e benzetilir.
Başkent: Ötüken.
Çin'e İntikam Seferleri: İlteriş Kağan, Çin'e karşı 50'den fazla sefer düzenlemiştir.
Vezir Tonyukuk (Apa Tarkan): Türk tarihinin bilinen ilk veziri ve başkomutanıdır.
"Türklerin Bismarck'ı" Tartışması: Bismarck, Vezir Tonyukuk'tan 1000 yıl sonra yaşamış olmasına rağmen, bazı tarihçiler Tonyukuk'a "Türklerin Bismarck'ı" demiştir. Ancak doğru olan, Bismarck'a "Almanların Tonyukuk'u" demektir, çünkü kronolojik olarak Tonyukuk daha önce yaşamıştır.
Kendi Adına Yazıt: Tonyukuk, kendi adına diktirdiği yazıtı kendisi yazmıştır.
Bilge Kağan ve Kül Tigin: II. Köktürk Devleti'nin önemli kağanlarıdır.
Orhun Abideleri (Bengü Taşlar): Türk tarihinin ilk yazılı belgeleridir. Vezir Tonyukuk, Bilge Kağan ve Kül Tigin adına dikilmiştir. Moğolistan'da bulunmaktadır.
İçerik: Siyasetname, öğütler ve edebi özellikler taşır. Özellikle Çin'in aldatıcı siyasetinden uzak durulması gerektiği vurgulanır. "Ey Türk, titre ve kendine dön!" gibi Türk milliyetçiliğini ve bağımsızlık felsefesini yansıtan metinler içerir.
Yazarı: Yolluğ Tigin.
Dilleri: Dört tarafı olan taşların üç yüzü Türkçe, Çin'e bakan yüzü ise Çince yazılmıştır. Çince yüzünde Çin'e tehdit mesajları yer alır.
Alfabesi: Köktürk (Orhun) alfabesi ile yazılmıştır. Türklerin ilk milli alfabesidir (38 harf).
Keşfi ve Okunması: İsveçli seyyah S. Strahlenberg tarafından bulunmuş, Danimarkalı dilbilimci W. Thomsen tarafından okunmuştur. İlk okunan kelime "Tengri"dir.
Sosyal Devlet Anlayışı: Abidelerde "aç milleti doyurdum, çıplak milleti giydirdim, az milleti çok ettim" ifadeleri, Köktürk Devleti'nin sosyal devlet anlayışına sahip olduğunu gösterir. Sosyal devlet, halkının rahatı, refahı ve mutluluğu için ekonomik fedakarlık yapan devlettir.
Kapkan Kağan: II. Köktürk Devleti'nin en parlak dönemi olarak kabul edilir.
Yam: Posta teşkilatı.
Yarmak / Satır: Kullanılan para birimleri (diske benzer gümüş para).
12 Hayvanlı Türk Takvimi: Türklerin kullandığı takvimdir, Köktürkler tarafından da kullanılmıştır.
II. Köktürk Devleti, Uygurlar tarafından yıkılmıştır. Bu durum, Türk devletlerinin genellikle birbirlerini yıkarak yeniden kurulması geleneğinin bir parçasıdır.
<tip> Hunlar, Köktürkler ve Uygurlar gibi ilk Türk devletleri, ÖSYM'nin sınavlarda sıklıkla soru sorduğu ana konulardır. Bu devletlerin önemli şahsiyetleri, özellikleri ve birbirleriyle olan ilişkileri iyi bilinmelidir. </tip>